سن آغاز گفتار در کودکان از چه زمانی است؟
معيارهاي جهانی جدید پزشکی و توان‌بخشی برای مراجعه به گفتاردرمانی در موارد تأخیر در تکلم چه فرقی کرده است؟
طبق استانداردهای جهانی و رشد طبیعی گفتار در ایران، چه زمانی باید تأخیر در رشد گفتار را جدی گرفت؟
اگر کودکی دیر شروع به صحبت‌کردن کند، چه عوارضي ایجاد می‌شود؟
علایمي که سبب افزایش الزام و تسریع در مراجعه به گفتاردرمانی می‌شوند، چیست؟
پاسخ سؤالات فوق در ادامه موردبررسی قرار خواهد گرفت.
تصوری که از دیرباز تا کنون و البته به غلط میان مردم و حتی بعضي از کتب پزشکی رایج بوده، این است که می‌توان تا سه یا پنج‌سالگی برای شروع گفتار صبر کرد؛ ولی واقعیت این است که غیر از سن، عوامل زیاد دیگری در رشد طبیعی گفتار مداخله می‌کنند و گاهی لازم است خیلی زودتر از دوسالگی، اقدامات آموزشی و درمانی برای کمک به رشد گفتار کودک شروع گردد. اگر نگران رشد گفتار کودک خود هستید و اندکی تأخیر مشاهده کردید، دانستن اینکه چه‌چیزی در صحبت‌کردن و مهارت‌های کلامی، معمول و طبیعی است و چه‌چیزی طبیعی نیست، می‌تواند به شما کمک کند که بدانید کودکتان واقعاً به کمک و مراجعه به گفتاردرمانگر نیاز دارد یا خیر.
طبق استانداردهای رشد گفتار و زبان و همچنین جدول ASQ، کودک باید بین هجده الی بیست‌ماهگی، بیان اولین کلمات را آغاز کرده و توانایی این را داشته باشند که حدود 50 کلمه بیان کند؛ درصورتی‌که کودکی در هجده الی بیست‌ماهگی نتواند 50 کلمه را بیان کند، باید از جوانب مختلف موردارزیابی و بررسی قرار گیرد. اولین بررسی‌ها و علایم مهم شامل موارد زیر می‌باشد:
- ارزیابی سلامت شنوایی؛
- میزان درک شنیداری و فهم کودک از حرف‌هایی که از محیط اطراف می‌شنود؛
- بررسی عملکرد اندام‌های گفتاری و بلع و همچنین اعصاب دوازده‌گانۀ صورتی دخیل در این موارد؛
- میزان تعامل اجتماعی و برقرار‌ی ارتباط با دیگران؛
- نوع بازی‌های کودک؛
- درک دستورات ساده و یک‌مرحله‌ای؛
- میزان صداسازی‌های کلامی و غیرکلامی؛
- استفادۀ کاربردی از علایم پیش‌زبانی و اشاره؛
- درک جهت اشاره؛
- توجه، تمرکز و همچنین توجه اشتراکی.
قطعاً اولین عامل مهم در ارزیابی علت تأخیر در گفتار، عملکرد سیستم شنیداری و شنوایی کودک می‌باشد. انسان حرف‌زدن را از حرف‌شنیدن یاد می‌گیرد و اگر به هر علتی در درون‌داد و ورودی شنيداري مغز اشكالي وجود داشته باشد، باعث می‌شود تا گفتار شکل نگیرد؛ همان طور که در کودکان دارای کم‌شنوا و یا ناشنوا، عدم شنیدن سبب حرف‌نزدن می‌شود، همین کودکان پس از دریافت سمعک، یا عمل کاشت حلزون با تمرینات گفتاردرمانی شروع به حرف‌زدن می‌کنند.
نوزادان از پنج الی شش‌ماهگی برخی آواها و صداها را با صداسازی بیان کرده و با همین کار، ساختارهاي عصبی اولیۀ لازم برای بیان آواهای گفتاری در مغز را شکل می‌دهند. با همین صداسازی‌های اولیه، به‌گونه‌ای توجه اطرافیان را به‌سمت خود جلب کرده و به سخنان آن‌ها نیز با سکوت‌کردن و گوش‌کردن به حرف‌های آن‌ها و یا شروع صداسازی پس از قطع حرف والدین واکنش نشان می‌دهند؛ به‌نوعی نوبت‌گیری گفتاری و آغازگری مکالمه را یاد می‌گیرند.
با افزایش سن و رشد، کودک یاد می‌گیرد خواسته‌های خود را با ایما و اشاره بیان کند؛ مثلاً وقتی توپ می‌خواهد، آن را با انگشت نشان داده و هم‌زمان می‌گویند «اه»؛ و بعد از به‌دست‌آوردن هدف، واکنش نشان داده و لبخند اجتماعی می‌زند. دستورات ساده مانند دست‌بزن، بای‌بای کن، گوشت کو؟ موهاتو شانه کن و... را درک می‌کند و با گفتن والدین، این موارد را اجرا می‌کند. همچنين تقلیدکردن را به‌خوبی یاد گرفته و ادای آنچه را می‌بیند، درمی‌آورد. با بچه‌های دیگر بازی می‌کند و سعی در شروع ارتباط با دیگران دارد.
به مجموعه‌ای از این علایم و موارد تخصصی دیگری که خارج از حوصلۀ این مطلب است، مرحلۀ پیش زبانی گفته می‌شود که بررسی و مشاهدۀ آن و همچنین عملکرد هوشی کودک در ارزیابی‌های اولیه بسیار قابل‌توجه و بااهمیت می‌باشد.
همچنین بررسی وضعیت عملکرد اعصاب مغزی دخیل در گفتار و بلع ازجمله اعصاب پنج، هفت، نه، ده و دوازده و همچنین عضلات مربوطه بسیار مهم هست. دستور گفتار صادرشده از مغز به‌وسیلۀ همین عضلات اجرا می‌شود و هرگونه اختلال در عملکرد آن‌ها می‌تواند سبب تأخیر در شروع گفتار باشد.
در صورتی که کودک در هجده‌ماهگی هنوز شروع به صحبت نکرده باشد، لازم است وضعيت شنوایی او به‌وسیلۀ شنوایی‌شناس و همچنین علایم پیش‌زبانی و درک او به‌وسیلۀ متخصص گفتاردرمانی موردارزیابی قرار گیرد. در صورتی که موارد ذکرشده از مسیر رشد طبیعی خارج باشند، زنگ خطر و هشدار به صدا درآمده و می‌تواند احتمال انواع اختلالات ذهنی، تأخیر رشدی، اتیسم و... مطرح باشد؛ و گفتاردرمانگر باید در تعامل با سایر نظرهای پزشکی مرتبط و تکمیل ارزیابی‌ها و همچنین متناسب با شدت علایم مشاهده‌شده، برنامۀ درمانی مستقیم و مداخله‌ای برای کودک را شروع کند؛ اما اگر مشکلی در موارد مذکور مشاهده نشود ولی تعداد واژگان و کلمات بیانی کودک محدود باشد، خیلی جای نگرانی نیست و گفتار درمانگر می‌تواند با دادن برنامه‌های مشاوره‌ای به خانواده و گفتن راهکارها، کودک را در رفع مشکل گفتاری یاری نماید تا میزان کلمات بیان‌شدۀ کودک به استانداردهای لازم برسد و در روند اکتساب و رشد گفتار و زبان تسریع ایجاد کند.
در صورت تأييد طبیعی‌بودن مراحل پیش‌زبانی، هوشی و عملکردی به‌وسیلۀ متخصص گفتاردرمانی، نهایت صبرکردن و استفاده از برنامه‌های آموزشی مشاوره‌ای تا دوونیم‌سالگی است و بعد از آن بهتر است برنامه‌های گفتاردرمانی به‌صورت مستقیم آغاز شود. متأسفانه برخی تصورات قدیمی رایج در بین برخی از افراد و حتی جامعه درمورد تأخیر در گفتار کودکان وجود دارد و مطرح می‌شود که نیازی برای مراجعه به گفتاردرمانی نیست و با گذشت زمان، مشکل تأخیر در رشد گفتار برطرف خواهد شد؛ یا اینکه در ارث خانواده تأخیر گفتاری وجود دارد، و فلانی هم این‌گونه بود و خوب شد. این یک نظر غلط مشهور و ردشده از طرف علم نوین و به‌روز دنیا است که باید در جهت تصحیح آن اقدام کرد.
شاید در سال‌های پیش که رشتۀ گفتاردرمانی خیلی در ایران و جهان فراگیر نبود، چاره‌ای جز این توصيه نبود؛ ولی در حال حاضر حدود چهار هزار نفر دانش‌آموختۀ گفتاردرمانی در سطح کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در ایران مشغول به کار هستند و این تعداد در حدود بيست سال پیش بسیار محدود و در حد چند صد نفر بیشتر نبود. رفته‌رفته با پیشرفت علم و مشاهده و اثبات عوارض روان‌شناختی، هوشی و تحصیلی ناشی از تأخیر در گفتار و احتمال ابتلا به اختلالات یادگیری و خواندن و نوشتن و همچنین لکنت، صبرکردن برای تکمیل خودبه‌خودی و کُند فرایند اکتساب زبان، امری کاملاً مردود شده است و با توجه به آمارهای موجود از شیوع اختلالات گفتار و زبان، نیاز به ترویج و توسعۀ این رشته در جامعۀ دانشگاهی احساس و در جهت آن اقدام شد.
صبرکردن برای بهبود خودبه‌خودی تأخیر در رشد گفتار و زبان در شرایطی که موارد پیش‌زبانی سالم باشند هم اشتباه است؛ زیرا می‌تواند سبب ایجاد عواقب جبران‌ناپذیر روان‌شناختی، تحصیلی، يادگيري و لکنت برای کودک شود. مشکل تأخیر در رشد گفتار کودک مانند دیگر بیماری‌ها است؛ به‌طور مثال، اگر فردی سرماخورده باشد، در صورتی که به پزشک متخصص و مجرب مراجعه نکند، امکان دارد طی چند روز بهبود خودبه‌خودی یافته ولی در صورت مراجعه به پزشک، فرد سریع‌تر بهبود می‌یابد و جلوی یک‌سری عوارض مانند عفونت ریه و... نیز گرفته خواهد شد. مشکل تأخیر در رشد گفتار کودک نیز همین طور است، امکان دارد کودک نهایتاً در چهار الی پنج‌سالگی بتواند کلمات را بیان کند، ولی عوارض آن گریبان کودک را خواهد گرفت.
